Kodeks karny statuuje pięć rodzajów kar: grzywnę, karę ograniczenia wolności, karę pozbawienia wolności, 25 lat pozbawienia wolności oraz dożywotnie pozbawienie wolności. Trzy z nich – kara pozbawienia wolności, 25 lat pozbawienia wolności oraz dożywotniego pozbawienia wolności – posiadają charakter izolacyjny, grzywna ma charakter dolegliwości finansowej, zaś kara ograniczenia wolności stanowi alternatywę dla krótkoterminowych kar pozbawienia wolności. Jednocześnie kary grzywny, ograniczenia wolności oraz pozbawienia wolności są karami względnie oznaczonymi, zaś pozostałe dwie – 25 lat pozbawienia wolności i dożywotniego pozbawienia wolności – mają przymioty kar o charakterze bezwzględnie oznaczonym, gdyż wskazują konkretny okres oddziaływania. Kara pozbawienia wolności posiada ustawowe minimum, które wynosi miesiąc, a maksimum – 15 lat pozbawienia wolności. Można ją zatem wymierzać zarówno w miesiącach, latach, jak i w latach i miesiącach. Niedopuszczalne jest orzekanie kary pozbawienia wolności za przestępstwa w wymiarze niższym od miesiąca. Wymiar 20 lat pozbawienia wolności jest dopuszczalny również w przypadku, gdy ustawa przewiduje obniżenie górnej granicy ustawowego zagrożenia, a przestępstwo jest zagrożone karą 25 lat pozbawienia wolności.
Zwykła kara pozbawienia wolności jest karą, która jest najczęściej wykorzystywana w sankcjach jako kara grożąca za poszczególne typy przestępstw. Przy przestępstwach drobnych stanowi alternatywę do wyboru z karami wolnościowymi, przy przestępstwach o średnim ciężarze gatunkowym jest jedyną karą przewidzianą w sankcji za taki czyn, a przy przestępstwach najcięższych jest przewidzianą w sankcji alternatywą dla kar długoterminowych. Kodeks karny przewiduje następujące widełkowe rozpiętości w przypadku zagrożeń przestępstw karą pozbawienia wolności: od miesiąca do roku, od miesiąca do lat 2, od miesiąca do lat 3, od 3 miesięcy do lat 5, od 6 miesięcy do lat 8, od roku do lat 10, od 2 lat do lat 12 i od lat 3 do lat 15 pozbawienia wolności. W przypadku najcięższych zbrodni dolny próg ustawowego zagrożenia zwykłą karą pozbawienia wolności bywa określony na poziomie od lat 5, od lat 8, od lat 10, a nawet od lat 12. W tych przypadkach górną granicą kary grożącej jest lat 15 pozbawienia wolności.
Kara pozbawienia wolności może być orzeczona w postaci bezwzględnej, która się łączy z osadzeniem skazanego w zakładzie karnym, poddaniem określonemu reżimowi pobytu w nim, pozbawieniem swobody decydowania o miejscu przebywania oraz izolacją od społeczeństwa, albo może być orzeczona z warunkowym zawieszeniem jej wykonania na próbę, co skutkuje pozostawaniem sprawcy na wolności.
Kara 25 lat pozbawienia wolności i kara dożywotniego pozbawienia wolności
Kara 25 lat pozbawienia wolności to, po dożywotnim pozbawieniu wolności, druga pod względem surowości, mająca również charakter eliminacyjny, gdyż ze względu na bardzo długi czas izolacji skazanego, trudno przypisywać jej pełnienie jakiejkolwiek funkcji resocjalizacyjnej. Z tego więc względu również i ją należy stosować w wypadkach najcięższych, gdy okoliczności obciążające zdecydowanie przeważają nad okolicznościami łagodzącymi. Kara zaś dożywotniego pozbawienia wolności, jako najcięższa z kar przewidzianych w polskim systemie prawnym, ma być niejako surogatem kary śmierci, którą zastąpiła po definitywnym usunięciu kary śmierci z katalogu kar polskiego kodeksu karnego. Wolno ją zatem orzec tylko wówczas, gdy dozwala na to odpowiednio wysoki stopień winy, a in concreto żadna inna kara przewidziana w sankcji, nie spełniłaby indywidualno- lub generalno-prewencyjnych celów kary. Kara dożywotniego pozbawienia wolności może być zatem karą adekwatną tylko w stosunku do sprawców, których czyny charakteryzują się wyjątkowością na tle innych przestępstw tego samego typu. Ustalenie, że stopień winy i stopień społecznej szkodliwości danej zbrodni są bardzo wysokie, jest przesłanką konieczną, ale nie wystarczająca, dla wymierzenia kary dożywotniego pozbawienia wolności. Nawet bowiem najwyższy stopień społecznej szkodliwości i stopień winy nie uprawnia do orzeczenia tej kary, jeżeli wzgląd na wszystkie okoliczności wpływające na wymiar kary wskazuje, że kara łagodniejsza 25 lat pozbawienia wolności zaspokoi potrzeby w zakresie kształtowania świadomości prawnej społeczeństwa, a także osiągnie cele wychowawcze i zapobiegawcze w stosunku do sprawcy.
Kara grzywny i ograniczenia wolności zamiast pozbawienia wolności
Sądy orzekające mają możliwość w ramach tzw. zwyczajnego wymiaru kary rezygnacji z orzekania kary pozbawienia wolności przewidzianej w sankcji przepisu i orzeczenia zamiast niej kary grzywny lub kary ograniczenia wolności, czyli łagodniejszej. Jest to możliwość dana sądom do korzystania z niej na zasadzie swobodnego uznania, a nie żadna preferencja co do rodzaju orzekanych kar. Z ustawową preferencją co do wyboru i orzekania kar wolnościowych mamy do czynienia jedynie przy drobnych występkach i występkach lżejszych z grupy o średnim ciężarze gatunkowym zagrożonych sankcją alternatywną, w przypadku których ustawa przewiduje możliwość wyboru między karą pozbawienia wolności a karami wolnościowym.
Kara mieszana
W sprawie o występek zagrożony karą pozbawienia wolności, niezależnie od dolnej granicy ustawowego zagrożenia przewidzianego w ustawie za dany czyn, sąd może orzec jednocześnie karę pozbawienia wolności w wymiarze nieprzekraczającym 3 miesięcy, a jeżeli górna granica ustawowego zagrożenia wynosi przynajmniej 10 lat – 6 miesięcy, oraz karę ograniczenia wolności do lat 2. W pierwszej kolejności wykonuje się wówczas karę pozbawienia wolności, chyba że ustawa stanowi inaczej.
Czyli powyższa reguła ma mieć zastosowanie zwłaszcza do najpoważniejszych występków zagrożonych karą pozbawienia wolności do lat 10 lub do lat 12 i być alternatywą z jednej strony dla odpowiednio surowej kary bezwzględnego pozbawienia wolności, a z drugiej dla kary pozbawienia wolności z warunkowym zawieszeniem jej wykonania, która często jest sankcją nieodpowiednią z uwagi na cele stawiane przed karą. Niezależnie od minimalnego zagrożenia ustawowego za konkretny typ – będzie możliwe orzeczenie krótkoterminowej kary pozbawienia wolności (z warunkowym zawieszeniem jej wykonania lub jako kary bezwzględnej), połączonej z karą ograniczenia wolności do lat 2. Jest to sposób inkorporacji kar wolnościowych do typów czynów zabronionych zagrożonych karą pozbawienia wolności od roku do 10 lub od 2 do 12 lat. W zależności od wysokości górnego ustawowego zagrożenia sąd będzie mógł orzec karę pozbawienia wolności w wymiarze nieprzekraczającym 3 miesięcy lub 6 miesięcy (przy występkach zagrożonych karą pozbawienia wolności, której górna granica wynosi przynajmniej 10 lat). W wielu sytuacjach wymierzenie krótkoterminowej kary izolacyjnej jest wystarczające dla osiągnięcia odpowiedniego oddziaływania w zakresie prewencji specjalnej, związanego z tą sankcją. Uzupełnieniem oddziaływania penalnego w takim wypadku mogłaby być kara ograniczenia wolności, która skierowana byłaby ku ugruntowaniu społecznie pożądanych zachowań skazanego, a jednocześnie pozbawiona byłaby tak silnego stygmatyzującego skutku. Ze względu na konieczność zachowania niezbędnej gradacji oddziaływania sankcji penalnych zastrzeżono, że w pierwszej kolejności wykonuje się wówczas karę pozbawienia wolności, chyba że ustawa stanowi inaczej.
W przypadku jakichkolwiek pytań bądź wątpliwości, pozostajemy do Państwa dyspozycji, prosimy przejść do zakładki kontakt.
Z wyrazami szacunku
